SİGARA NEDİR? ALIŞKANLIK MI YOKSA
BAĞIMLILIK MI?
Alışkanlık ile bağımlılık arasında
ince bir çizgi vardır. O aradaki çizgi özgürlük ile esaret arasındaki sınırı da
belirler.
Psikiyatristlerin tanı koyarken
kullandıkları DSM-IV kriterlerine göre bağımlılığın da net bir tanımı vardır. Aşağıdaki
7 maddeden 3’ünün görülmesi...
1. Niyetlenildiğinden daha fazla miktar
ve süre kullanmak
2. Sürekli bırakma isteği ya da
başarısız bırakma girişimleri
3. Kullanımı için fazla vakit
harcamak
4. Sosyal faaliyetleri, hobileri,
başka zevk verici aktiviteleri azaltmak ya da terk etmek
5. Maddeye bağlı ya da madde
kullanımıyla artan fiziksel ya da psikolojik problemler yaşamasına rağmen
kullanmaya devam etmek.
6. Tolerans gelişmesi (*Aynı miktarda
maddenin artık aynı etkiyi yaratmaması)
7. Yoksunluk belirtileri (*Maddeyi
almayı bırakınca oluşan istenmeyen yan etkiler)
Sigara içerdiği nikotin ile
bağımlılık yapar. Sadece fizyolojik bir durum olarak düşünürsek oldukça
yanılacağımız bu bağımlılıkta bireyi etkileyen psikolojik, sosyoekonomik ve
kültürel etkenler de sıklıkla kimin sigaraya başlayacağının kimin bırakıp kimin
devam edeceğinin belirlenmesinde kritik rol oynar.
Sigara içicileri çoğunlukla bunun bir
bağımlılık olduğunun farkında olmayıp alışkanlık olduğunu düşünebilir. Nikotin,
bağımlılık yapan bir maddedir ve çoğu düzenli içiciler öyle hissetmeseler de
bağımlıdırlar. Bu kişiler bir süre sigara içmeden durmaya çalıştığında,
kanlarındaki nikotin seviyesinin düşmesine bağlı yoksunluk belirtileri yaşar ve
bağımlılığın yol açtığı bu durumdan kurtulmak için sigara içerler.
Sigara bir nikotin sağlayıcıdır.
Kendine has koku, aroma ve özellikleri olan pek çok farklı tütün türü vardır.
Bu tütünlerden farklı tat, koku ve farmakolojik etkiye sahip tütün ürünleri
hazırlanabilir. Sigara firmaları, tütünün yanı sıra içine çok sayıda kimyasal
katarak daha etkili ve ilgi çekici nikotin temin sistemleri tasarlar ve
üretirler. Sigarada kullanılan bu kimyasalların çok farklı kullanım alanları
vardır.
Bununla birlikte nikotin bandı,
nikotin sakızı ve elektronik sigara gibi tüm diğer nikotin replasman tedavileri
de vücuda nikotin verilmesinin diğer yollarıdır ve nikotin bağımlılığını vücuda
nikotin vererek tedavi etmenin ne derece yararlı olabileceği son derece
tartışmaya açık bir konudur.
NİKOTİN NASIL BAĞIMLILIK YAPIYOR?
Sigara dumanı akciğerlerden çok hızlı
emilir ve her nefes beyine intravenöz uygulamadan daha hızlı ulaşan yoğun bir
nikotin arteriyel bolusu oluşturur. Nikotinin dağılım yarı ömrü 15-20 dakika,
kandaki yarı ömrü ise 2 saattir. İçiciler her sigaradan sonra tekrarlayan ve
geçici bir yüksek kan nikotin konsantrasyon paterni yaşar. Yüksek konsantrasyonları
sabit tutmak için düzenli sigara gerekir. Geceleyin kan seviyeleri sigara
içmeyenlerinkine yakın seviyelere düşer.
Nikotin, bir kimyasal nörotransmitter
olan asetilkolini taklit ederek santral (merkezi) ve çevresel (periferik) sinir
sistemini etkileyen bir maddedir. Nöronlar asetilkolin aracılığıyla haberleşir.
Reseptöre bağlanan asetilkolin, sinir hücresini aktive eden bir dizi
değişikliğe yol açar. Nikotinin kimyasal taşıyıcı olarak etkisi söz konusu
olduğunda etkilenen nöronlar, gövdesi Ventral Tegmental Alan’da (VTA) bulunan
ve lifleri Nükleus Akkumbens’e (NAcc) uzanan hücrelerdir. Nükleus Akkumbens ise beynimizdeki ödül sisteminin yer aldığı bölümdür. Çeşitli hayvan deneylerinde
bu bölgenin doğrudan elektrikle uyarılması ile hayvanın ödül tepkisi verdiği
gözlemlenmiştir.
İçiciler sigaradan bir nefes
çektiğinde alınan nikotin beyine taşındıktan sonra sinir hücreleri arasındaki
boşluklara yerleşerek VTA’daki nikotinik-asetilkolin reseptörlerine tutunur.
Bu, NAcc’deki hücrelerden dopamin salınmasına neden olur ve bu da sigara
içiminin ödül sistemini yaratır. NAcc’den dopamin salgılanmasının hayvan ve
insan davranışında önemli bir etkisi olduğu bulunmuştur. Salgılanan dopamin, canlıya ödül etkisini
yaratan şeyi bulmasını ve tekrarlamasını söyleyen bir sinyal yaratır.
SİGARA BAĞIMLILIĞININ (NİKOTİN
BAĞIMLILIĞININ) DÖNGÜSÜ
Nikotin dopamin salınımına yol açar.
Dopamin rahatlatıcı ve keyif verici ödül
sistemini oluşturur.
Sigara içiminden bir süre sonra
dopamin miktarı azalır.
Dopamin yoksunluğu irritabilite ve
strese yol açar.
Sigara içicisi dopamin salınması için
nikotin açlığı çeker.
Nikotinin asetilkolinerjik
reseptörlere sürekli bağlanması etkide gecikme, desensitizasyon ve up-regülasyona
yol açar.
Nikotin miktarı azaldıkça, reseptörlerdeki
hipereksitabilite nikotin isteğine yol açar.
*Desensitizasyon ve up-regülasyon
basamakları artık nikotinin içiciye beklenen etkiyi yaratmamaya başlaması
demektir.
*Nikotin miktarı azaldıkça oluşan
nikotin isteği ise çeşitli yoksunluk semptomlarıyla kendini gösterir.
Özet: Nikotin, bir kimyasal
nörotransmitter olan asetilkolini taklit ederek merkezi ve periferik sinir
sistemini etkileyen bir maddedir. Beyinde dopamin salınımına neden olur. Bu da
sigara içiminin ödül sistemini ve tekrarlanma ihtiyacını yaratır. Sigaradan bir
süre sonra dopamin miktarı azalınca irritabilite, stres ve nikotin açlığı
başlar.
Birçok içicinin acıkmışçasına daha
çok içmesi için, nikotin beyinde bir çeşit dürtü yaratan değişikliklere neden
olur. Eğer bir içici bir süre içmezse dürtü artar ve bir sigara istenmesine,
içicinin sigara içmeye mecbur hissetmesine neden olur. Bu dürtü açlık gibi
içicileri köşeye sıkıştırır. İçiciler sıkıldığında veya sigarayı hatırladığında
daha da kötü olabilir. Bunun dışında içicilerin beyinleri modifiye olmuştur ve
içmediklerinde bir nevi nahoş ruh hali ve bir takım fiziksel semptomlar oluşur.
Nikotinin beynin bağımlılık
mekanizmalarında kritik bir rolü vardır ve bağımlılık etkisi kötüye kullanılan
maddelerle (amfetaminler ve kokain gibi) aynıdır. Nikotin psikomotor bir
uyarandır, yeni kullanıcılarda basit reaksiyon zamanlarını artırır ve dikkat
isteyen işlerde performansı artırır. Fakat bu etkilerin çoğuna kısa sürede
tolerans gelişir ve kronik kullanıcılar artık performans, bilişsel süreçler
veya ruh halindeki bu iyileşmeyi yaşamaya devam edemez. Tiryakiler benzer bir
şekilde stres altındayken sigaranın kendilerini sakinleştirdiğini,
konsantrasyona ve daha etkili çalışmaya yardımcı olduğunu söylerler, fakat nikotinin
stresle başa çıkmak için veya kötü ruh halini geri çevirmek için etkili
olduğunu gösteren hiçbir kanıt yoktur.
NİKOTİN BAĞIMLILIĞINDAN KURTULMA
SÜRECİNDE YOKSUNLUK BELİRTİLERİ
Nikotin yoksunluk semptomları ara
verme, azalma veya kullanımını sonlandırmayı takiben oluşan fiziksel ve zihinsel
değişikliklerdir. Bu değişiklikler geçicidir ve uzun süreli tütün kullanımının
fiziksel ve psikolojik adaptasyonunun (başka bir deyişle içicinin zihninde ve
vücudunda nikotinin olmasına alışmasının) bir ürünüdür. Artık tütün
kullanılmıyorsa her şey eskisi gibi normale dönmeden önce bir alışma dönemine
ihtiyaç vardır.
Sigara içmeyi kesmek genellikle bir
dizi semptomu içeren bir yoksunluk sendromuna neden olur. Bu semptomların
oluşması -özellikle sigara içme arzusu- bırakma denemesi sırasında, erken dönemde
eskiye dönmeye neden olan ana etkendir. Fakat çoğu yoksunluk semptomu 2-4
haftadan fazla sürmez, dolayısıyla tiryakilere ilk 4 hafta boyunca destek
vermek önemlidir. Hastalar sigarayı bırakmanın neden olduğu semptomlar hakkında
bilgilendirilmeli ve bu semptomların sigara içmemeleri şartıyla geçeceği konusunda
emin hale getirilmelidirler. Bu bilgi, onları bu birkaç günlük süreci çok daha
kolay atlatmaları için motive edecektir.
Bir tiryakinin zihni ve vücudu
düzenli dozlarda nikotine alışmıştır. İçmeyi bıraktıkları zaman yoksunluk
semptomlarını yaşadıkları kısa bir alışma dönemi geçirirler. Bıraktıktan sonra
bir nefes bile çekmeme şartıyla bu belirtiler kaybolacaktır.
NİKOTİN YOKSUNLUK SEMPTOMLARININ
SIKLIK VE SÜRELERİ
Depresif duygu durum - sıklık:%50 süresi:2
hafta içinde geçmektedir
Sinirlilik/irritabilite – sıklık:%45
süresi:2 hafta içinde geçmektedir
Huzursuzluk – sıklık:%55 süresi:
2 hafta içinde geçmektedir
Konsantrasyon kaybı – sıklık:%55
süresi:7-9 gün içinde geçmektedir
Baş dönmesi/sersemlik – sıklık:%10
süresi:1-2 gün içinde geçmektedir
İştah artışı – sıklık:%65 süresi:4-5
hafta içinde iştah normale dönmektedir
Uykusuzluk/gece uyanmaları – sıklık:%35
süresi:3-5 gün içinde geçmektedir
Kabızlık – sıklık:%17 süresi:1-2 ay
içinde normale dönmektedir
Ağız ülserleri – sıklık:%35
süresi:2-3 hafta içinde geçmektedir
Sigara içme arzusu – sıklık%70
süresi: 2-3 gün içinde azalmaya başlayacak, 2-3 hafta içinde de tamamen yok
olacaktır
SİGARA BAĞIMLILIĞI İLE İLGİLİ BİR İYİ
VE BİR DE KÖTÜ HABER
Sigara toplumumuzda ve tüm
toplumlarda en yaygın (ve yasal) bağımlılık maddesi. Dünyada her 6 saniyede bir
kişi sigara yüzünden hayatını kaybediyor.
Kötü haber şu ki, sigara gerçekten
çok hızlı bağımlılık yapıyor. Nikotin dediğimiz maddenin beyne geçişi o kadar
kolay ve hızlı ki tek bir sigara bile bağımlılık oluşturmaya yetebiliyor…
İyi haber ise şu, sigaranın yoksunluk
belirtileriyle başa çıkmak tüm diğer bağımlılık yapıcı maddelerden çok daha
kolay. Örneğin bir eroin bağımlısı olsaydınız ve bu bağımlılıktan kurtulmak
isteseydiniz öyle şiddetli yoksunluk yaşayacaktınız ki sizi günlerce kapalı
serviste yatırmak veya bağlamak gerekebilirdi. Haftalarca şiddetli karın
ağrıları çekip kıvranabilir, su gibi ishal olup durmadan altınıza
yapabilirdiniz… Eğer sıkı bir alkolik olsaydınız alkolü bırakmaya çalışmak sizi
deliryuma (*akut organik beyin yetmezliği: bellek ve algılama
başta olmak üzere global bilişsel bozulma, bilinçte azalma ya da dalgalanmalar,
dikkati sağlama ve yönlendirme kapasitesinde bozukluk, yönelim bozukluğu,
küntleşme ve düzleşme dahil olmak üzere çeşitli duygusal affektif belirtiler,
ilgisizlik, ajitasyon gibi davranış değişiklikleri, uykusuzluk ya da aşırı uyku
gibi uyku ritmi bozuklukları ile seyreden bir bozukluk) hatta komaya bile sokabilirdi…
Sigara gerçekten de yoksunluk
belirtileri en hafif bağımlılıktır. Günlük hayatınız fazla etkilenmeden iki
haftalık bir süreçte tamamen sigarasız, bağımlılıktan arınmış bir hale
gelebilir, hayatı farklı bir gözle görmeye başlayabilirsiniz…
Dr. Anıl Uluhan - Hipnoterapi Uzmanı